Cmentarze

Jedlnia z wielu różnych powodów zasługuje na uwagę. Jednym z nich są na pewno jedleńskie cmentarze. Ich historia związana jest ściśle z dziejami kolejnych tutejszych kościołów.

Najstarszy cmentarz, dziś nieistniejący, o którym wspominają inwentarze kościelne, zlokalizowany wokół modrzewiowego kościoła, ufundowanego przez króla Władysława Jagiełłę, powstał około 1391 roku. Przez długi czas, nawet po rozebraniu drewnianego kościoła w 1795 roku, na terenie cmentarza, który zyskał miano „dawnego”, funkcjonowała drewniana dzwonnica. W inwentaryzacji z 1816 zachował się taki opis tego cmentarza: …po starym Kościele dotąd oparkanion, w którym znajduje się pomnik murowany familij Roszkowskich. Z kolejnego inwentarza datowanego na 1835 rok dowiadujemy się, że cmentarz miał 100 łokciⁱ długości i tyle samo szerokości, trzy furtki na zawiasach z ryglami do zamykania, otoczony zaś był parkanem „ptakami przykrytym”ⁱⁱ. Szczegółowo opisana jest również dzwonnica: …drewniana bez podmurowania obita tarcicami wapnem wybielona gontami czerwono malowanymi oleino pokryta o dwóch kondygnacjach […] długości łokci 10. szerokości 10. wysokości 12. Jeszcze późniejszy opis z 1883 roku umożliwia nam lokalizację tego cmentarza sytuując na jego terenie obok nieistniejącej współcześnie dzwonnicy drewniany wikariat, który zachował się w Jedlni do dzisiaj.

Nowszy cmentarz, z czasem nazwany drugim powstał w obrębie tego samego kościelnego wzgórza wokół murowanego kościoła ufundowanego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (projekt J. Fontany i Kubickiego, budowę rozpoczęto w 1790 ukończono w 1819). W inwentarzu z 1816 roku znajdujemy jedynie wzmiankę o powstającym przy nowym kościele cmentarzu, który jeszcze nie jest nawet ogrodzony a jedynie obsadzony topolami. Z informacji zawartych w inwentarzu z 1835 roku wynika, że ten nowszy cmentarz w stosunku do poprzedniego jest nieco większy, ma 123 łokcie długości i tyle samo szerokości, jest ogrodzony sztachetami malowanymi na czerwono, od wschodu znajduje się dwuskrzydłowa brama z dwoma furtkami z ryglami i klamkami do zamykania na klucz, zaś rosnące na nim drzewa to 30 topoli i 19 lip. W monografii ks. J. Gackiego poświęconej Jedlniⁱⁱⁱ znajdujemy taki zapis: R. 1872 także sami parafianie na nowo osztachetowali przykościelny cmentarz. Na nim dwa są pomniki. Jeden kamienny z napisem; „X. Tadeusz Gacki b. rektor x.x. pijarów w Radomiu […] Drugi pomnik z lanego żelaza, rodziny Zakrzewskich spowinowaconych z Roszkowskimi. Na tymże przykościelnym cmentarzu stoi drewniana kośnica 1840 roku wystawiona. Służy na złożenie ciał przed pogrzebem do upływu przypisanego czasu. W niej także odbywają się obdukcje sądowe.

Trzeci cmentarz, zwany „starym” (na którym się znajdujemy obecnie), powstał pod koniec XVIII wieku, kiedy ze względów sanitarnych zakazano grzebania zwłok na przykościelnych cmentarzach. Zgodnie z obowiązującym prawem cmentarz został wytyczony poza wsią i był nazywany cmentarzem „w polu” albo „polnym”, inwentarz z 1816 roku wspominał jedynie o krzyżu stojącym pośrodku i drewnianym ogrodzeniu. Funkcjonował równolegle z cmentarzem przykościelnym, jako że zakaz chowania przy kościele, często ze względów prestiżowych nie był respektowany. O tym, że został wytyczony na planie kwadratu z bokiem liczącym 150 łokci, był otoczony parkanem i nie miał bramy dowiadujemy się z inwentarza sporządzonego w 1835 roku. Tu zostali

pochowani powstańcy polegli w kwietniu 1863 roku w walce z oddziałami carskimi w pobliskich Jaścach, obok których miejsce na wieczny spoczynek wybrał ks. Józef Gacki. Dokładną lokalizację względem kościoła podaje inwentarz z 1883 roku nazywając go cmentarzem właściwym grzebalnym położonym po stronie północnozachodniej otoczonym wałem kamiennym z drewnianą bramą. Informacja o czwartym cmentarzu zwanym cholerycznym (o wymiarach 50 na 50 łokci) pojawia się po raz pierwszy w inwentarzu z 1835 roku. Powstał zaledwie cztery lata wcześniej z inicjatywy i na koszt ks. Xawerego Rogojskiego w związku z epidemiami nawiedzającymi Jedlnię. To

najprawdopodobniej do niego odnosi się późniejsza o pięćdziesiąt lat wzmianka, że był usytuowany po stronie północnowschodniej kościoła, zaniedbany i porośnięty karłowatymi sosnami.

W momencie rozpoczęcia rozbudowy kościoła według projektu S. Szyllera w 1898 roku część mogił z przykościelnego cmentarza została przeniesiona na cmentarz stary (w tym także wspomniana już mogiła ks. Tadeusza Gackiego i innych kapłanów), a ponieważ liczba parafian szybko rosła, zostało wyznaczone miejsce pod piąty w historii Jedlni cmentarz, do dzisiaj funkcjonujący, a nazywany zwyczajowo „nowym”, który z początkiem XX wieku przejął zadania swoich poprzedników.

Opracował: Wojciech Pestka